Στην Ψηφιακή Συλλογή Τρισδιάστατων Αντικειμένων της Ιεράς Μονής του Οσίου Λουκά περιλαμβάνονται επιλεγμένα αντικείμενα που αναδεικνύουν την περίτεχνη διακόσμηση και αρχιτεκτονική των ναών του συγκροτήματος αλλά και κειμήλια που εκτίθενται στο Μουσείο της μονής ή φυλάσσονται στην κειμηλιοθήκη της. Τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, μαρμαροθετήσεις, διακοσμητικά στοιχεία του εξωτερικού διάκοσμου, εκκλησιαστικά και ιστορικά κειμήλια ψηφιοποιήθηκαν σε τρεις διαστάσεις και είναι διαθέσιμα για εκπαιδευτικούς και ερευνητικούς σκοπούς στο ευρύ και εξιδεικευμένο κοινό. Για την ψηφιοποίηση των αντικειμένων έγινε χρήση εξειδικευμένων λογισμικών και εξοπλισμού, όπως 3D σαρωτών και λογισμικών τρισδιάστατου σχεδιασμού, ώστε να διασφαλιστεί η ακριβής και ρεαλιστική αναπαράσταση των αρχικών αντικειμένων.
Οι τοίχοι του Καθολικού είναι επενδεδυμένοι με μαρμάρινες πλάκες, τεχνική που ονομάζεται…
Η σκηνή της Αποκαθήλωσης βρίσκεται στο νοτιοανατολικό διαμέρισμα της Κρύπτης, στον…
Στην οροφή της Κρύπτης υπάρχουν δέκα σταυροθόλια, διακοσμημένα με πλούσιο φυτικό…
Πάνω από την κεντρική πύλη προς τον κυρίως ναό δεσπόζει η εξαίσιας τέχνης και ομορφιάς…
Ο Νάρθηκας του Καθολικού του Οσίου Λουκά στεγάζεται με τρία υπερυψωμένα τετράγωνα…
Θεωρείται ένας από τους αναμορφωτές του μοναχισμού, κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο…
Πάνω από την κεντρική πύλη προς τον κυρίως ναό δεσπόζει η εξαίσιας τέχνης και ομορφιάς…
Ο Νάρθηκας του Καθολικού του Οσίου Λουκά στεγάζεται με τρία υπερυψωμένα τετράγωνα…
Θεωρείται ένας από τους αναμορφωτές του μοναχισμού, κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο…
Αριστερά της κύριας πύλης, πάνω από τη μικρή πλάγια είσοδο στον κυρίως ναό, παρουσιάζεται…
Δεξιά της κύριας πύλης, πάνω από τη μικρή πλάγια είσοδο στον κυρίως ναό, παρουσιάζεται…
Στον αβαθή θόλο που σκεπάζει το Ιερό Βήμα, πάνω από την Αγία Τράπεζα, βλέπουμε τη σκηνή…
Αριστερά της κύριας πύλης, πάνω από τη μικρή πλάγια είσοδο στον κυρίως ναό, παρουσιάζεται…
Δεξιά της κύριας πύλης, πάνω από τη μικρή πλάγια είσοδο στον κυρίως ναό, παρουσιάζεται…
Στον αβαθή θόλο που σκεπάζει το Ιερό Βήμα, πάνω από την Αγία Τράπεζα, βλέπουμε τη σκηνή…
Η θαυμάσια ψηφιδωτή εικόνα του οσίου Λουκά, ιδρυτή της μονής, είναι η παλαιότερη σωζόμενη…
Στις τρεις γωνιαίες κόγχες, τα ημιχώνια, που στηρίζουν τον τρούλο εικονίζονται σκηνές…
Στην κόγχη της αψίδας του ιερού έχει φιλοτεχνηθεί η εικόνα της Παναγίας Πλατυτέρας – η Παναγία…
Η θαυμάσια ψηφιδωτή εικόνα του οσίου Λουκά, ιδρυτή της μονής, είναι η παλαιότερη σωζόμενη…
Στις τρεις γωνιαίες κόγχες, τα ημιχώνια, που στηρίζουν τον τρούλο εικονίζονται σκηνές…
Στην κόγχη της αψίδας του ιερού έχει φιλοτεχνηθεί η εικόνα της Παναγίας Πλατυτέρας – η Παναγία…
Στα ψηφιδωτά του Καθολικού, θαυμαστά έργα του 11ου αιώνα, περιλαμβάνονται πάνω από 140…
Στις τέσσερις μικρές κόγχες του κυρίως ναού, που σχηματίζονται κάτω από τα υπερώα, έχουν…
Μετά την Αποκαθήλωση στον πλαϊνό τοίχο, η εικονογραφική αφήγηση συνεχίζεται εδώ με τον…
Στις τέσσερις μικρές κόγχες του κυρίως ναού, που σχηματίζονται κάτω από τα υπερώα, έχουν…
Στο νοτιοδυτικό παρεκκλήσι, τον ανατολικό και βόρειο τοίχο καταλαμβάνει η συνάντηση του Χριστού…
Πρόκειται για τμήμα παράστασης με θέμα από την Παλαιά Διαθήκη: τον Ιησού του Ναυή με τον…
Στον χαμηλό θόλο (φουρνικό), ακριβώς πάνω από τη σκηνή της συνάντησης του Χριστού με…
Την εξαίρετη ψηφιδωτή διακόσμηση του κεντρικού χώρου και του Νάρθηκα του Καθολικού…
Πρόκειται για τμήμα παράστασης με θέμα από την Παλαιά Διαθήκη: τον Ιησού του Ναυή με τον…
Στον χαμηλό θόλο (φουρνικό), ακριβώς πάνω από τη σκηνή της συνάντησης του Χριστού με…
Την εξαίρετη ψηφιδωτή διακόσμηση του κεντρικού χώρου και του Νάρθηκα του Καθολικού…
Μετά την Αποκαθήλωση στον πλαϊνό τοίχο, η εικονογραφική αφήγηση συνεχίζεται εδώ με τον…
Στην οροφή της Κρύπτης υπάρχουν δέκα σταυροθόλια, διακοσμημένα με πλούσιο φυτικό…
Στο νοτιοδυτικό παρεκκλήσι, τον ανατολικό και βόρειο τοίχο καταλαμβάνει η συνάντηση του Χριστού…
Στα ψηφιδωτά του Καθολικού, θαυμαστά έργα του 11ου αιώνα, περιλαμβάνονται πάνω από 140…
Η σκηνή της Αποκαθήλωσης βρίσκεται στο νοτιοανατολικό διαμέρισμα της Κρύπτης, στον ανατολικό…
| Υπεύθυνος έργου | Δρ. Εμμανουήλ Κουτλής |
| Αν. υπεύθυνη έργου | Έλενα Μάντζαρη |
| Επιστημονικός υπεύθυνος τεκμηρίωσης | Γιαννούλης Λυμπερόπουλος |
| Έλεγχος ποιότητας | Ευσταθία Χατζή, Γιώργος Σοφιανόπουλος |
| Υλοποίηση | Talent Πληροφορικής Α.Ε. Φώτης Μπαράκης |
| 3D σάρωση & παραγωγή μοντέλων | A.M.S. Archiving Services Ltd Δημήτρης Παπουτσάκης, Κωστής Βαξάλης |
| Ανάπτυξη περιεχομένου & επιμέλεια κειμένων | Κατερίνα Σέρβη |
| Εικαστικός σχεδιασμός | Κατερίνα Ψημμένου |
| Μετάφραση | Σωτήρης Λάππας |
| Ηχογραφήσεις | BASEMENT PRODUCTIONS Studios |
| Σχεδιασμός ήχου | Νίκος Γιατράκος |
| Ηχοληψία | Ιώ Χάλδα |
| Μιξάζ | Κώστας Σαβουϊδάκης |
| Αφηγητής | Γιώργος Φραντζεσκάκης |
Copyright © 2023
Copyright © 2023
Designed & developed by Talent S.A.
Το επίχρυσο Ευαγγέλιο του Ησαΐα
Μικρό επίχρυσο Ευαγγέλιο, που ο Επίσκοπος Σαλώνων είχε φέρει από την Κωνσταντινούπολη. Λέγεται ότι σ’ αυτό έδωσαν τον όρκο της Επανάστασης, αγωνιστές της περιοχής, όπως ο Πανουργιάς, ο Αθανάσιος Διάκος και ο Δυοβουνιώτης.
Ποια είναι η μορφή του;
Το Ευαγγέλιο έχει μεταλλική επίχρυση επένδυση, με ανάγλυφη διακόσμηση. Και στις δύο πλευρές, υπάρχει ένα φαρδύ περίγραμμα φυτοειδούς διακόσμησης που συμπλέκεται με το κεντρικό λεπτό καμπυλωτό σταυροειδές πλαίσιο, διαμορφώνοντας τον χώρο ανάπτυξης της παράστασης και των μεμονωμένων αγίων προσώπων.
Η εμπρόσθια όψη απεικονίζει ανάγλυφα τη Σταύρωση του Χριστού με την Θεοτόκο και τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο. Ενώ στις τέσσερις άκρες πλαισιώνεται από τις μορφές των Προφητών Δαυίδ, Σολομώντα, Δανιήλ και Ιερεμία. Η οπίσθια όψη απεικονίζει ανάγλυφα την Ανάσταση του Κυρίου, με έναν άγγελο και δύο Ρωμαίους φύλακες του Τάφου. Δορυφορείται από τις μορφές των Ευαγγελιστών Ματθαίου, Μάρκου, Λουκά και Ιωάννη στις τέσσερις γωνίες.
Η στάχωση του Ευαγγελίου, αναπτύσσεται σε τρεις ζώνες. Κεντρικά βρίσκουμε δύο αντικριστές πτερωτές κεφαλές αγγέλων, όπου ενδιάμεσα, εντός έλλειψης, παρουσιάζεται ένα εξαπτέρυγο. Στην επάνω και κάτω ζώνη υπάρχουν μέσα σε οβάλ πλαίσιο οι επιγραφές: ΤΕΤΡ (=τετραευαγγέλιον) ΣΟΛΟΝΟΣ/ΗΣΑΪΑΣ αντίστοιχα.
Το ευαγγέλιο δένει με μεταλλικά κλείστρα που φέρουν κυκλικά ανθέμια.
Η αρχιερατική μίτρα του Ησαΐα
Η μίτρα είναι το επίσημο κάλυμμα κεφαλής που φέρει ο Επίσκοπος, κατά τη Θεία Λειτουργία. Συμβολίζει το βασιλικό αξίωμα του Χριστού, αφού ο Επίσκοπος είναι «εις τύπον και τόπον Χριστού», καθώς και το ακάνθινο στεφάνι που φόρεσαν στον Χριστό πριν από τη Σταύρωση. Η μορφή της μίτρας σχετίζεται άμεσα με το στέμμα του Βυζαντινού Αυτοκράτορα.
Ποια είναι η μορφή της;
Η μίτρα του Επισκόπου Σαλώνων διαμορφώνεται από βαρύτιμο μαβί ύφασμα και περικλείεται με επίχρυση μεταλλική σταυροειδή ταινία ανάγλυφης φυλλοειδούς διακόσμησης, με χρήση ημιπολύτιμων λίθων, σύμφωνα με την αισθητική αντίληψη της εποχής του.
Στο κάθε τεταρτημόριο έχουν τοποθετηθεί μεταλλικά ανάγλυφα μπούστα προφητών: του Δαυίδ, του Σολομώντα, του Ααρών και του Ιερεμία (;) πλαισιωμένων εντός βλαστών που σταυροειδώς φέρουν ημιπολύτιμους λίθους, οριζόντια πράσινους και κάθετα λευκούς.
Η κορυφή της μίτρας, καλύπτεται από την κυκλική ανθρωπομορφική παράσταση της Αγίας Τριάδος. Ο Πατήρ και ο Υιός ευλογούν, έχουν ανεπτυγμένο ειλητάριο και ευαγγέλιο αντίστοιχα, φέρουν στο φωτοστέφανο τους την επιγραφή Ο ΩΝ, και ως υποπόδιο έχουν αγγελικά πολυόμματα. Επάνω, το Άγιο Πνεύμα αποδίδεται ως περιστερά εντός κύκλου με ακτίνες. Πίσω από τις δύο φιγούρες ξεπροβάλλουν τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών. (Άγγελος/ Ματθαίος, Αετός/Ιωάννης, Μόσχος/Λουκάς, Λέων/Μάρκος). Στο κάτω μέρος, μεταξύ Πατρός και Υιού, χερουβείμ εξαπτέρυγο κρατά ανεπτυγμένο ειλητάριο με την επιγραφή: ΆΓΙΟΣ ΆΓΙΟΣ ΣΑΒΑΩΘ ΠΛ. Στο κέντρο της παράστασης ανυψώνεται ο διάτρητος Σταυρός της μίτρας, που διακοσμείται στις γωνίες του με σμαραγδί πετράδια.
Η βάση της μίτρας αποτελείται από το στέμμα. Μεταλλική στεφάνη με ανάγλυφη διακόσμηση σχεδίων φυτικών βλαστών, στην οποία, ως δεύτερη ζώνη περιμετρικά, παρατίθενται οι δώδεκα απόστολοι σε ανάγλυφες προτομές ωοειδούς σχήματος. Στο κέντρο, σε μπούστο εικονίζεται ο ευλογών Ιησούς Χριστός στον τύπο του Μέγα Αρχιερέα, ενώ ακριβώς από κάτω ημιπολύτιμοι λίθοι διαφορετικού χρώματος σχηματίζουν σταυρό.
Η ποιμαντορική ράβδος του Ησαΐα
Την ποιμαντορική ράβδο, πατερίτσα, κρατούσε ο Επίσκοπος, ως σύμβολο της εκκλησιαστικής του εξουσίας. Στην κορυφή φέρει έναν σταυρό μεταξύ δύο αντικριστών φιδιών, που παραπέμπουν στο χάλκινο φίδι που ύψωσε ο Μωυσής στην έρημο, αλλά και στη ρήση του Χριστού,
«γίνεσθε οὖν φρόνιμοι ὡς οἱ ὄφεις», η οποία αναφέρεται στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο. Εκτός από τους Επισκόπους, πατερίτσα κρατούν σε κάποιες περιπτώσεις και ηγούμενοι ιερών μονών.
Ποια είναι η μορφή της;
Η αρχιερατική μεταλλική ράβδος του Επισκόπου Σαλώνων Ησαΐα είναι επίχρυση, εξάπλευρη με λεπτό σκάλισμα πέντε διαφορετικών ανθικών μοτίβων. Διαρθρώνεται σε τέσσερα μέρη, ενώ τη διατρέχει σκουρόχρωμη διάτρητη ζώνη, διακοσμημένη με επίχρυσους λίθους. Στο επάνω μέρος φέρει δύο αντικριστά φίδια με σκαλισμένα λέπια χρυσού και μαύρου χρώματος. Τα μάτια των φιδιών έχουν από ένα κόκκινο πετράδι.
Isaiah’s crozier
The crozier, also known as a bishop’s staff, was held by the Bishop as a symbol of his ecclesiastical authority. Its head features a cross framed by two serpents facing each other. The scene refers to the bronze serpent rod Moses lifted in the desert to save his people as well as to Christ’s saying, ” so be as wise as serpents” mentioned in the Gospel of Matthew. Other than bishops, in some cases croziers are also held by hegumens – namely abbots.
The crozier’s form
The ceremonial metal crozier of the Bishop of Salona, Isaiah, is gold – plated, six – sided with fine carvings featuring five different floral motifs. It is divided into four parts. A dark perforated belt decorated with gilded stones runs through it. The top features two snakes facing each other with scales carved in gold and black. The snakes have red gems for eyes.
Ξυλόγλυπτος Σταυρός Ευλογίας
Ξυλόγλυπτος φορητός σταυρός που χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα κατά την αρχιερατική λειτουργία στην Ιερά Μονή του Οσίου Λουκά για την ευλογία των πιστών.
Ο Σταυρός είναι ένα εξαιρετικό δείγμα μικροτεχνίας.
Το σώμα του είναι επίχρυσο, ήπια σκαλιστό, με γεωμετρικά σχήματα, κυρίως ρομβοειδή στο πλάτος του, ενώ φέρει ημιπολύτιμους λίθους.
Τα μέτωπα και των δύο πλευρών έχουν από έξι ανοίγματα εντός των οποίων με ξυλογλυπτική παρουσιάζονται οι σκηνές του δωδεκάορτου.
Η πρώτη πλευρά έχει επάνω τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, ακριβώς από κάτω στο μεγάλο κεντρικό άνοιγμα υπάρχει η Γέννηση του Χριστού, αριστερά η Υπαπαντή, και δεξιά η Βάπτιση, ακολουθούν στο κάθετο τμήμα η Ανάσταση του Λαζάρου και κάτω η Βαϊοφόρος.
Η δεύτερη πλευρά περιλαμβάνει, στον κάθετο άξονα, από επάνω τη Μεταμόρφωση, τη Σταύρωση, την Ανάσταση και την Ανάληψη. Ενώ στο οριζόντιο στέλεχος δεξιά την Πεντηκοστή και αριστερά την Κοίμηση της Θεοτόκου.
Στο χρυσό πλαίσιο επάνω από κάθε παράσταση υπάρχει χαραγμένη η επιγραφή της.
Εκτός του σώματος του Σταυρού αναπτύσσονται στο κάτω μέρος δύο μεγάλα φύλλα στα οποία εσωτερικά και στις δύο πλευρές υπάρχουν ξυλόγλυπτες από δέκα προτομές Αγίων, πιθανόν Προφητών, οι οποίοι ξεπροβάλλουν μέσα από βλαστούς.
Στη βάση του Σταυρού υπάρχει στις τέσσερις πλευρές μικρό άνοιγμα με ξυλόγλυπτες ολόσωμες φιγούρες Αγίων σε ασπασμό.
Πιστόλα του 19ου αιώνα
Αργυρή πιστόλα από την Ήπειρο. Είναι διακοσμημένη με σαβάτι ( niello ) και μηχανισμό πυροδότησης πυριτόλιθου, τύπου flintlock. Χρονολογείται στις αρχές του 19ου αιώνα. Ανήκε πιθανώς στον Αθανάσιο Διάκο.
Ποιος ήταν ο Αθανάσιος Διάκος;
Στα χρόνια της Επανάστασης του 1821, η Ιερά Μονή του Οσίου Λουκά υπήρξε ορμητήριο Ελλήνων οπλαρχηγών, όπως ο Αθανάσιος Διάκος. Γεννημένος στην ορεινή Φωκίδα, ήταν ένας από τους πρωτεργάτες της Επανάστασης στη Στερεά Ελλάδα. Το πραγματικό του επίθετο ήταν πιθανώς Γραμματικός, έγινε όμως γνωστός ως Διάκος γιατί σε νεαρή ηλικία εκάρη μοναχός και στη συνέχεια χειροτονήθηκε διάκονος.
Πόρπη ζώνης ιερατικής στολής
Περίτεχνη πόρπη από ζώνη ιερατικής στολής. Η ζώνη που φορούν οι ιερείς συγκρατεί τα άμφια συμβολίζει όμως και την πνευματική αποστολή τους: την εγκράτεια, την πνευματική δύναμη και τη σωφροσύνη που πρέπει να τους χαρακτηρίζουν. Αρχικά η ζώνη ήταν απλή και απέριττη, στη συνέχεια όμως έγινε πολυτελής, με ποικιλότροπη διακόσμηση.
Το Σιγίλιο του Γρηγορίου Ε΄
Σιγίλιο ονομάζεται το επίσημο πατριαρχικό έγγραφο. Το συγκεκριμένο φέρει τη σφραγίδα του Γρηγορίου Ε’, του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως που απαγχονίστηκε από τους Οθωμανούς το Πάσχα του 1821, ως αντίποινα για την Ελληνική Επανάσταση που είχε μόλις αρχίσει.
Σταυρός τρούλου του ναού της Παναγίας
Περίτεχνος λατινικός σταυρός από μάρμαρο. Η επιφάνειά του καλύπτεται από πλέγμα ταινιών, το οποίο στο άκρο κάθε κεραίας καταλήγει σε δύο θηλιές που προεξέχουν από το βασικό του σχήμα. Στην προέκταση της κάτω κεραίας διακρίνεται ένας ρόμβος ανάμεσα σε δύο οριζόντιες ταινίες, με τις οποίες συνδέεται με δύο μικρούς κόμπους. Ο ρόμβος περικλείει έναν μικρότερο ισοσκελή σταυρό, του τύπου της Μάλτας, που τον βλέπουμε και πάνω από τους διαχωριστικούς κονίσκους των παραθύρων του τρούλου. Σύμφωνα με τον αρχιτέκτο να Ευστάθιο Στίκα, ο σταυρός ήταν κάποτε τοποθετημένος στην κορυφή της στέγης του ναού της Παναγίας. Σήμερα, βρίσκεται στη συλλογή γλυπτών που εκτίθεται στο μουσείο της Τράπεζας της μονής.
Η Φιάλη
Φιάλη από πολύχρωμο πολυτελές μάρμαρο, μοναδική ως προς το σχήμα της, καθώς μιμείται αρχαίο ελληνικό λέβητα. Η λεκάνη της, με τις δύο λεοντοκεφαλές, στηρίζεται σε συμπαγές πόδιο, το οποίο μιμείται μεταλλική βάση με τέσσερα στηρίγματα που απολήγουν σε λεοντόμορφα άκρα. Η απουσία χριστιανικών συμβόλων από τον διάκοσμό της, σε συνδυασμό με το πολύτιμο μάρμαρο και το σχήμα της, δείχνουν πως πρόκειται πιθανώς για αρχαίο αντικείμενο που χρησιμοποιήθηκε εκ νέου στη μονή. Η φιάλη βρέθηκε στο νοτιοδυτικό παρεκκλήσι του Καθολικού και, όπως φαίνεται, χρησιμοποιείτο για την τελετή του αγιασμού.
Πώς βρέθηκε εδώ ένα τόσο ιδιαίτερο αντικείμενο;
Τέτοιου είδους λίθινα σκεύη ήταν σπάνια και πολύτιμα και συναντώνταν μόνο σε ναούς με ιδιαίτερη σημασία, όπως οι επισκοπικές εκκλησίες ή τα καθολικά μεγάλων μονών. Η πολυτελής, πιθανότατα αρχαία φιάλη , μπορεί να στάλθηκε στη μονή του Οσίου Λουκά από την Κωνσταντινούπολη . Η υπόθεση φαίνεται βάσιμη, όχι μόνο λόγω της σχέσης του μνημείου με την κωνσταντινοπολίτικη τέχνη, αλλά και διότι η βυζαντινή πρωτεύουσα ήταν τόπος συγκέντρωσης και ανακύκλωσης τέτοιων σπάνιων αντικειμένων.
Το υαλοστάσιο της κεντρικής εισόδου
Στο Καθολικό μπορεί κανείς να θαυμάσει μερικά από τα καλύτερα διατηρημένα σταθερά διαφράγματα παραθύρων της μεσοβυζαντινής περιόδου (8ος – 12ος αιώνας ). Πρόκειται για διάτρητες πλάκες από γυψοκονίαμα, με ανοίγματα σε μορφή ρόδακα, στα οποία είναι στερεωμένοι γυάλινοι δίσκοι.
Το κομψό τοξωτό διάφραγμα πάνω από την κυρία είσοδο του Καθολικού έχει διατηρηθεί σε άριστη κατάσταση. Είναι ένα μοναδικό έργο μικρογλυπτικής. Το κοσμούν δεκαπέντε ρόδακες και μια περιμετρική ζώνη με είκοσι οκτώ διαφορετικά ανάγλυφα ζώδια, πτηνά και μικρά ζώα μέσα σε κύκλους.
Γλυπτό υπέρθυρο
Στον δυτικό τοίχο του ναού και τον αντίστοιχο της Λιτής, πάνω από τις θύρες, έχουν τοποθετηθεί δύο μαρμάρινα θυρώματα εξαιρετικής τέχνης. Το υπέρθυρο της Λιτής είναι διακοσμημένο με φύλλα άκανθας που εναλλάσσονται με το θέμα του λωτού. Στο μέσο του διακρίνεται ένας φυλλοφόρος σταυρός.
Τα κιονόκρανα της Λιτής
Οι δύο κίονες της Λιτής επιστέφονται με κορινθιάζοντα κιονόκρανα, σε δεύτερη χρήση. Πρόκειται δηλαδή για αρχιτεκτονικά μέλη προερχόμενα από άλλο παλαιότερο μνημείο, που έχουν επαναχρησιμοποιηθεί εδώ, φαινόμενο ιδιαίτερα διαδεδομένο στη βυζαντινή αρχιτεκτονική. Κορινθιάζων ονομάζεται ένας από τους τύπους κιονοκράνων των βυζαντινών χρόνων, που είναι εμπνευσμένος από τα αρχαία κιονόκρανα κορινθιακού τύπου, χαρακτηριστικό γνώρισμα των οποίων είναι η διακόσμηση με φύλλα άκανθας.
Ποια είναι η μορφή τους και πότε χρονολογούνται;
Τα κιονόκρανα της Λιτής είναι κοσμημένα με μία μόνο σειρά από οκτώ φύλλα άκανθας, φαινόμενο μάλλον ασυνήθιστο στην Ελλάδα. Η τροποποίηση αυτή οφείλεται συνήθως στο μικρό τους μέγεθος. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι πολλά από τα χαρακτηριστικά των κιονοκράνων της Λιτής παρουσιάζουν αναλογίες με κιονόκρανα από θριαμβικές αψίδες ρωμαϊκών χρόνων, στην Ελευσίνα. Με βάση τα στοιχεία αυτά, τα κιονόκρανα της Λιτής θα μπορούσαν να χρονολογηθούν στον 2ο αιώνα μ.Χ., ίσως λίγο νωρίτερα από τα κιονόκρανα της Ελευσίνας.
Η «ψευδοκουφική» διακόσμηση του ναού της Παναγίας
Εξωτερικά, ο ναός της Παναγίας είναι ιδιαίτερα περίτεχνος, χτισμένος με επιμελημένη πλινθοπερίκλειστη τεχνική, χρήση δηλαδή παραλληλόγραμμων λίθων που περιβάλλονται από πλίνθους. Εδώ, όμως παρεμβάλλονται μεταξύ των λίθων, σε μεγάλη έκταση, κεραμικά κοσμήματα που μιμούνται αραβικά γράμματα, τα γνωστά ως «ψευδοκουφικά».
Τι σημαίνει «ψευδοκουφικά» κοσμήματα;
Η λέξη προέρχεται από την παλιά τετράγωνη αραβική γραφή στην οποία πρωτογράφτηκε το Κοράνι, στην πόλη Κούφα του Ιράκ.
Ποια είναι η μορφή τους;
Οι κεραμικές ψευδοκουφικές διακοσμήσεις της Παναγίας χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: σε ζωφόρους από συμμετρικά συμπλέγματα που περιτρέχουν την ανωδομή του κτιρίου και σε μεμονωμένους ψευδοκουφικούς χαρακτήρες που παρεμβάλλονται στους κατακόρυφους αρμούς της πλινθοπερίκλειστης τοιχοποιίας, μερικές φορές σε συνδυασμό με χριστολογικά σύμβολα.
Είναι συνηθισμένη αυτού του είδους η διακόσμηση;
Η Παναγία είναι το πρώτο μνημείο όπου εμφανίζεται ο εξωτερικός αυτός διάκοσμος, αλλά και αυτό που παρουσιάζει τον μεγαλύτερο πλούτο θεμάτων και τη μεγαλύτερη δεξιοτεχνία στην εκτέλεσή τους, καθώς και τις μεγαλύτερες αναλογίες με αυθεντικά ισλαμικά πρότυπα.
Γιατί χρησιμοποιούνταν τα «ψευδοκουφικά» κοσμήματα;
Είναι γνωστό ότι από τις αρχές του 10ου αιώνα οι συνεχείς συρράξεις στο ανατολικό μέτωπο και την Κρήτη έφεραν στο Βυζάντιο μεγάλους αριθμούς από Άραβες αιχμαλώτους πολέμου και λάφυρα, που δεν πρέπει να είναι άσχετα με το ρεύμα των ισλαμικών επιδράσεων στη βυζαντινή τέχνη της εποχής. Είναι δύσκολο να εξακριβώσει κανείς αν οι ψευδοκουφικές διακοσμήσεις είχαν για τους κατοίκους του ελλαδικού χώρου κάποιο αποτρεπτικό νόημα, είχαν δηλαδή τη δύναμη να διώχνουν το κακό. Κάτι τέτοιο πάντως θα ερμήνευε ικανοποιητικά τη διάδοσή τους μετά από τις νικηφόρες εκστρατείες εναντίον των Αράβων και μάλιστα στο μοναστήρι ενός τοπικού αγίου, του οσίου Λουκά, ο οποίος προφήτεψε τον θρίαμβο των Βυζαντινών εναντίον των Αράβων της Κρήτης.
Οι εξωτερικοί τοίχοι του Καθολικού
Η εξωτερική τοιχοδομία του Καθολικού είναι ιδιαίτερα επιμελημένη, κυρίως στο επάνω μέρος. Για την κατασκευή έχουν χρησιμοποιηθεί μεγάλου μεγέθους ασβεστόλιθοι, προερχόμενοι από αρχαίο κτίσμα, τείχη πιθανώς, κατά την κοινή πρακτική των Βυζαντινών, οι οποίοι επαναχρησιμοποιούσαν αρχαίο οικοδομικό υλικό. Οι λίθοι συνδυάζονται με βυζαντινές οπτοπλίνθους (ψημένα τούβλα) λεπτής διατομής, χαρακτηριστικό βυζαντινό σύστημα δόμησης που ονομάζεται πλινθοπερίκλειστο. Χαρακτηριστική είναι επίσης η χρήση μαρμάρων, πολλά από τα οποία ανήκαν κι αυτά σε αρχαία μνημεία, οι οδοντωτές κεραμικές ζώνες, τα άφθονα παράθυρα, μονόλοβα, δίλοβα και τρίλοβα, που φωτίζουν τον εσωτερικό χώρο και ποικίλλουν τον εξωτερικό. Εδώ, ειδικά, στη νότια πλευρά, τα μαρμάρινα θωράκια, τα διάτρητα γύψινα υαλοστάσια, τα μαρμάρινα πλαίσια στα παράθυρα, δημιουργούν ένα αξιοθαύμαστο αποτέλεσμα, υψηλής αισθητικής.
Ένα αριστουργηματικό δάπεδο
Ιδιαίτερα εντυπωσιακό το δάπεδο του ναού της Παναγίας, είναι στρωμένο με πλάκες μαρμάρου και ταινίες μαρμαροθετημάτων. Μαρμαροθετήματα ονομάζονται οι χρωματιστές πέτρες και τα κομμένα κομματάκια μαρμάρων που συνταιριάζονται έτσι ώστε να σχηματίσουν γεωμετρικά σχέδια σε τοίχους ή σε δάπεδα.
Το Σύνθρονο
Μέσα στο Ιερό Βήμα ξεχωρίζει το μικρό μαρμάρινο κλιμακωτό σύνθρονο, που αγκαλιάζει την Αγία Τράπεζα. Στο κέντρο του σύνθρονου υπήρχε ο θρόνος του επισκόπου. Δεξιά και αριστερά του κάθονταν οι πρεσβύτεροι κατά την Θεία Ευχαριστία.
Λίθινη/Μαρμάρινη κατασκευή καθισμάτων, των παλαιοχριστιανικών κυρίως ναών, στον χώρο της αψίδας του Ιερού Βήματος, που πλαισίωνε την Αγία Τράπεζα καιχρησίμευε για τους ιερείς. Εκεί καθόταν ο Επίσκοπος με την έναρξη της θείας λειτουργίας και από εκεί ευλογούσε τον λαό.
Όπως αναφέρει στο έργο του ο Συμεών Θεσσαλονίκης τον 15ο αιώνα για τον συμβολισμό του συνθρόνου: «…Ἡ μέν οὖν ἄνω καθέδρα, ὡς εἴρηται, τὴν ὑπερουράνιον δείκνυσι καθέδραν τοῦ Ἰησοῦ· αἱ ὑπ’ αὐτὴν δὲ βαθμίδες τὴν ἑκάστου τῶν ἱεραρχῶν καὶ ἱερέων τάξιν τε καὶ ἀνάβασιν· ἔνθα δὴ καὶ οὐ θέμις τινὰ ἕτερον καθίσαι, οὐδὲ τῶν διακόνων αὐτῶν…»
Αντίθεση άσπρου – μαύρου
Από τους τρεις κοσμήτες, τις ταινίες δηλαδή που διαχωρίζουν καθ’ ύψος τον ναό, αξιοσημείωτος είναι αυτός που βρίσκεται κάτω από το υπερώο. Αποτελείται από μαρμάρινες πλάκες διακοσμημένες με ένθετη μαύρη ύλη, η οποία δημιουργεί έντονη αντίθεση με το λευκό μάρμαρο.
Ποιο είναι το διακοσμητικό θέμα;
Το θέμα του διακόσμου είναι ασυνήθιστο και πολύπλοκο: επτάφυλλα ανθέμια διχάζονται προς τα κάτω και συνδέονται με άλλα πεντάφυλλα. Στα πάνω κενά μεταξύ των ανθεμίων σχηματίζονται άλλα επιμηκυσμένα, από τα οποία φαίνονται να κρέμονται ανά δύο σχηματοποιημένοι ανθοπλόκαμοι. Το γεγονός ότι ο ωραίος ασπρόμαυρος κοσμήτης βρίσκεται σε κλειστό χώρο συνέβαλε στην καλή διατήρησή του.
Μαρμάρινα έργα τέχνης
Την ψηφιδωτή και ζωγραφική διακόσμηση του Καθολικού συμπληρώνουν, δημιουργώντας ένα ενιαίο πολυτελές σύνολο, οι ορθομαρμαρώσεις και τα μαρμαροθετήματα στους τοίχους και στα δάπεδα. Ορθομαρμάρωση ονομάζεται η επένδυση τοίχων με μαρμάρινες πλάκες, ενώ μαρμαροθετήματα οι χρωματιστές πέτρες και τα κομμένα κομματάκια μαρμάρων που συνταιριάζονται έτσι ώστε να σχηματίσουν γεωμετρικά σχέδια σε τοίχους ή δάπεδα.
Τα χρωματιστά, υψηλής αισθητικής μαρμαροθετήματα στον κυρίως ναό και στον Νάρθηκα του Καθολικού παρουσιάζουν ποικιλία και εικαστικό ενδιαφέρον. Συνεχίζουν, με καλλιτεχνική μαεστρία, τη μαρμάρινη επένδυση των κατακόρυφων επιφανειών του οικοδομήματος και δημιουργούν ωραία αντίθεση με την απλότητα των μεγάλων πλακών στο δάπεδο.
Ένα εξαίσιο μαρμαροθέτημα
Στο Ιερό Βήμα, μπροστά στην Αγία Τράπεζα, έχει τοποθετηθεί ένα εξαίσιο μαρμαροθέτημα που αποτελεί εξέλιξη του θέματος των «Πέντε Άρτων» – πρόκειται για διακοσμητικό θέμα που συνδέεται με το θαύμα του πολλαπλασιασμού των άρτων στη λίμνη της Τιβεριάδας. Εδώ, τέσσερις δίσκοι, συνδεδεμένοι μεταξύ τους με ομόκεντρες ελισσόμενες λευκές ταινίες, εγγράφονται σε κύκλο, ενώ ένας πέμπτος, μικρότερος δίσκος, καταλαμβάνει το κέντρο της σύνθεσης.
Το τέμπλο
Τέμπλο είναι το «παραπέτασμα» που χωρίζει το Ιερό Βήμα από τον κυρίως ναό και που συχνά αποτελεί έργο εξαιρετικής τέχνης. Το σωζόμενο μαρμάρινο τέμπλο στο Καθολικό του Οσίου Λουκά είναι μια τέτοια περίπτωση. Σε αναλογία με το μέγεθος του ναού έχει ασυνήθιστα μεγάλο ύψος: φτάνει τα 3,40 μ. στο κεντρικό του τμήμα. Διαθέτει κίονες με βάσεις τετράγωνες, κορμούς οκταγωνικούς και επιστύλια πάνω από τα κιονόκρανα, με πλούσια γλυπτή διακόσμηση: ρόδακες, αστέρια, αραβουργήματα, αψίδες με ακανθόφυλλα και αδιάγνωστα ζώα. Τα αλαβάστρινα θωράκια που καλύπτουν τα κενά δεξιά και αριστερά της Ωραίας Πύλης έχουν μεταφερθεί εδώ από άλλο σημείο του ναού.
Οι δεσποτικές εικόνες
Στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, το 1569, ο σουλτάνος Σελίμ Β ́ αποφάσισε να πουληθούν σε πλειστηριασμό τα κτήματα, τα κτίσματα και τα εισοδήματα όλων των χριστιανικών εκκλησιών και μοναστηριών. Οι μοναχοί του Οσίου Λουκά αναγκάστηκαν να αγοράσουν το μοναστήρι τους. Την εξαγορά και επαναλειτουργία της μονής ακολούθησε μια προσπάθεια αποκατάστασης και εξωραϊσμού. Έτσι, μεταξύ άλλων, φιλοτεχνήθηκαν από τον κορυφαίο Κρητικό ζωγράφο του 16ου αιώνα Μιχαήλ Δαμασκηνό τέσσερις δεσποτικές εικόνες για το τέμπλο (του Χριστού, της Παναγίας, του Προδρόμου και του οσίου Λουκά). Δυστυχώς, το 1980 κλάπηκαν από το μοναστήρι. Οι σημερινές είναι αντίγραφα των πρωτότυπων έργων.
Στο Ευαγγέλιο που κρατά ο Χριστός αναγράφεται:
«Δεῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ πεφορτισμένοι, κἀγὼ ἀναπαύσω ὑμᾶς. Ἄρατε τὸν ζυγόν μου ἐφ ̓ ὑμᾶς καὶ μάθετε ἀπ ̓ ἐμοῦ, ὅτι πρᾷός εἰμι καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ, καὶ εὑρήσετε ἀνάπαυσιν ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν» . (Ματθαίος 11.28 – 29).
«Ελάτε σ’ εμένα όλοι εσείς, που είστε κουρασμένοι και φορτωμένοι, κι εγώ θα σας δώσω ανάπαυση. Σηκώστε επάνω σας τον ζυγό μου και μάθετε από εμένα, ότι είμαι πράος και ταπεινός στην καρδιά, και θα βρείτε ανάπαυση στις ψυχές σας».
Ένας πρωτότυπος τρούλος
Ο τρούλος του ναού της Παναγίας αποτελεί πρωτότυπη δημιουργία, αντικείμενο ευρύτατης μίμησης στη νότια Ελλάδα. Θεωρείται έργο υψηλής τέχνης, άρτιο μορφολογικά, εξαιρετικά πλούσια διακοσμημένο, φτιαγμένο, όπως πιστεύεται, από τεχνίτες φερμένους από την Κωνσταντινούπολη.
Γιατί θεωρείται πρωτότυπος;
Η πρωτοτυπία του έγκειται στο ότι είναι οκτάπλευρος. Στον ελλαδικό χώρο, πριν από αυτόν, οι τρούλοι των ναών ήταν κυλινδρικοί και ακόσμητοι ή ελάχιστα διακοσμημένοι. Αντίθετα, οι οκτώ πλευρές του τρούλου του ναού της Παναγίας είναι επενδεδυμένες με μαρμάρινες πλάκες, με περίτεχνη ανάγλυφη διακόσμηση, στην οποία δεσπόζει ο σταυρός. Τα κομψά τοξωτά γείσα καταλήγουν, στις ακμές των τυμπάνων, σε λεοντοκεφαλές, από τις οποίες έβρισκαν αρχικά διέξοδο τα νερά της βροχής. Τις πλευρές του διατρυπούν οκτώ δίλοβα παράθυρα, που διαχέουν άπλετο φως στο εσωτερικό του ναού. Η αρχική στέγη του ήταν κυλινδρική και καλυμμένη με φύλλα μολύβδου. Αντικαταστάθηκε με νεότερη, με ακτινωτά τοποθετημένα κεραμίδια. Στην κορυφή του τρούλου διακρίνεται ένας νεότερος μαρμάρινος σταυρός.
Τα κιονόκρανα του κυρίως ναού
Στο κέντρο του ναού δεσπόζουν τέσσερεις γρανιτένιοι κίονες, που στηρίζουν τον τρούλο. Τα κιονόκρανά τους αποτελούν πρωτότυπες γλυπτές δημιουργίες και χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, ανάλογα με το είδος του διακόσμου τους.
Τα απλά κιονόκρανα
Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα κιονόκρανα του ΝΔ και του ΒΑ κίονα, τα οποία μπορούν να χαρακτηριστούν ως απλά κορινθιάζοντα. Κορινθιάζων ονομάζεται ένας από τους τύπους κιονοκράνων των βυζαντινών χρόνων, που είναι εμπνευσμένος από τα αρχαία κιονόκρανα κορινθιακού τύπου, χαρακτηριστικό γνώρισμα των οποίων είναι η διακόσμηση με φύλλα άκανθας. Τα κορινθιάζοντα κιονόκρανα του ναού της Παναγίας περιλαμβάνονται στα πιο ενδιαφέροντα δείγματα του είδους στη βυζαντινή γλυπτική.
Τα κιονόκρανα με τα χερουβείμ
Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα κιονόκρανα του ΒΔ και του ΝΑ κίονα, ο διάκοσμος των οποίων χωρίζεται σε δύο ζώνες. Στην πρώτη έχουν φυτική διακόσμηση. Στη δεύτερη όμως οι τέσσερις όψεις του κιονοκράνου διαφοροποιούνται. Η ανατολική και η δυτική περιλαμβάνουν μορφές αγγέλων και χερουβείμ, ενώ η βόρεια και η νότια καλύπτονται με φυτικά θέματα.
Γιατί τα κιονόκρανα έχουν στο πάνω μέρος δύο επιθήματα;
Τα τέσσερα κιονόκρανα του ναού της Παναγίας επιστέφονται με μαρμάρινα διακοσμημένα επιθήματα, πάνω από τα οποία υπάρχει ένα δεύτερο, γύψινο ακόσμητο επίθημα. Η κατασκευή του δεύτερου επιθήματος κρίθηκε αναγκαία είτε επειδή τα κιονόκρανα ήρθαν έτοιμα στο μοναστήρι είτε επειδή έγινε κάποιο λάθος στον υπολογισμό των διαστάσεών τους.
Τοίχοι από μάρμαρο
Οι τοίχοι του Καθολικού είναι επενδεδυμένοι με μαρμάρινες πλάκες, τεχνική που ονομάζεται ορθομαρμάρωση. Το μάρμαρο είναι ένα υλικό πολύτιμο, που με την κατάλληλη επεξεργασία, και τοποθέτηση συμβάλλει τόσο στη χρωματική ενότητα όσο και στη διακοσμητική αρμονία του εσωτερικού της εκκλησίας. Παρά τη χρωματική ποικιλία, η σύνθεση των ορθομαρμαρώσεων φαίνεται να υπακούει σε απλούς κανόνες ρυθμικής ισορροπίας και εναλλαγής θερμών και ψυχρών, φωτεινών και σκούρων μαρμάρων. Επίσης, οι οριζόντιες ζώνες που επικρατούν δημιουργούν αίσθηση ηρεμίας και σταθερότητας στον επισκέπτη.
Ποια είδη μαρμάρων έχουν χρησιμοποιηθεί;
Στη μονή έχουν χρησιμοποιηθεί διάφορα είδη μαρμάρων. Το επικρατέστερο είναι το ημίλευκο Προκοννήσου και ακολουθούν το ρόδινο της Ερέτριας, το πράσινο της Καρύστου, το πράσινο της Τήνου, το πράσινο της Λακωνίας, το κόκκινο της Ιεραπόλεως και της Φρυγίας και άλλα πολλά.
Η Αποκαθήλωση
Η σκηνή της Αποκαθήλωσης βρίσκεται στο νοτιοανατολικό διαμέρισμα της Κρύπτης, στον ανατολικό της τοίχο.
Τι ακριβώς εικονίζει η παράσταση;
Στην παράσταση δεσπόζει, μεταξύ δύο φωτεινών τριγωνικών βουνών, ένας μεγάλων διαστάσεων Σταυρός. Στην αριστερή πλευρά, ο Ιωσήφ ο από Αριμαθαίας, ανεβασμένος σε ξύλινη διαγώνια κλίμακα, η οποία στηρίζεται στον Σταυρό, κατεβάζει το νεκρό σώμα του Ιησού. Δίπλα η Θεοτόκος θρηνεί, κρατώντας το δεξί χέρι του υιού της. Δεξιά, χαμηλά, ο Νικόδημος ο βουλευτής, σε μικρότερη κλίμακα, γονατιστός και με γυμνό το επάνω μέρος του σώματός του, βγάζει τα καρφιά από τα πόδια του Χριστού, ενώ πίσω του ο άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος κλαίει και δέεται προς τον διδάσκαλό του.
Η μεγαλογράμματη επιγραφή έχει διασωθεί: Η ΑΠΟ//ΚΑΘH’// ΛΩ//CIC.
Ψηφιακή Αποκατάσταση Τοιχογραφίας
Γιαννούλης Λυμπερόπουλος.
2023.
Το σταυροθόλιο των ηγουμένων
Στην οροφή της Κρύπτης υπάρχουν δέκα σταυροθόλια, διακοσμημένα με πλούσιο φυτικό διάκοσμο και σαράντα συνολικά προτομές, σε μετάλλια. Ανάμεσά τους, εκτός από τον όσιο Λουκά, εικονίζονται οι Απόστολοι, άγιοι μάρτυρες, άγιοι ιαματικοί, αρκετοί ασκητές, αλλά και πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πρώιμη ιστορία του μοναστηριού. Στο συγκεκριμένο σταυροθόλιο βλέπουμε τους ηγούμενους Αθανάσιο, Φιλόθεο, Θεοδόσιο και Λουκά. Παριστάνονται μετωπικοί, μέσα σε μετάλλια, περιβαλλόμενα από ρόδακες σε λευκό βάθος. Η παρουσία τους εδώ μας παρέχει στοιχεία σχετικά με το οικοδομικό χρονικό της μονής, αποτελεί όμως επίσης έναν τρόπο απόδοσης τιμής σε πρόσωπα που οδήγησαν την Ιερά Μονή του Οσίου Λουκά στο απόγειο της ακμής της.
Ποιοι ήταν αυτοί οι τέσσερις ηγούμενοι;
Ο Φιλόθεος ήταν αυτός που πραγματοποίησε την ανακομιδή του λειψάνου του οσίου Λουκά, τον 11ο αιώνα, και θεωρείται από κάποιους μελετητές κτήτορας του Καθολικού, ο Θεοδόσιος, κατά κόσμον Θεόδωρος Λεωβάχος, υπήρξε μέλος επιφανούς οικογένειας της Θήβας, για την οποία δεν διαθέτουμε πολλές πληροφορίες, ενώ ο Λουκάς ίδρυσε μετόχι το 1014 στο Αλιβέρι της Ευβοίας. Ο Αθανάσιος παραμένει αταύτιστος.
Ο Χριστός Παντοκράτορας
Πάνω από την κεντρική πύλη προς τον κυρίως ναό δεσπόζει η εξαίσιας τέχνης και ομορφιάς προτομή του Χριστού Παντοκράτορα, του κυρίαρχου δηλαδή των πάντων. Ο Χριστός ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ με το αριστερό, που είναι καλυμμένο από ιμάτιο, κρατά ανοικτό ευαγγέλιο με την επιγραφή: «εγώ είμαι το φως του κόσμου· όποιος με ακολουθεί δεν θα περπατά στο σκοτάδι αλλά θα έχει το φως της ζωής». (Iω. Θ’12).
Γιατί απεικονίζεται εδώ ο Χριστός Παντοκράτορας;
Η δεσπόζουσα θέση του Χριστού Παντοκράτορα, καθώς και η επιλογή των παραστάσεων και αγίων που εικονογραφούν τον Νάρθηκα, συνδέονται άμεσα με το γεγονός ότι βρισκόμαστε σε χώρο εισαγωγής και προετοιμασίας για τον κυρίως ναό.
Στο Ευαγγέλιο που κρατά ο Χριστός αναγράφεται:
ΕΓΩ ΕΙ/ΜΙ ΤΟ ΦΩC/ ΤΟΥ ΚΟ/CΜΟΥ Ο Α/ΚΟΛΟΥΘΩΝ/ ΕΜΟΙ ΟΥ// ΜΗ ΠΕΡΙ/ΠΑΤΗCΕΙ/ ΕΝ ΤΗ CΚΟ/ΤΙΑ, ΑΛΛ’ Ε/ΞΕΙ ΤO ΦΩC /ΤΗC ΖΩΗC ( Iω. Θ΄12).
«Εγώ εἰμι τὸ φῶς τοῦ κόσμου· ὁ ἀκολουθῶν ἐμοὶ οὐ μὴ περιπατήσῃ ἐν τῇ σκοτίᾳ, ἀλλ’ ἕξει τὸ φῶς τῆς ζωῆς».
«Εγώ είμαι το φως του κόσμου. Όποιος ακολουθεί εμένα, δεν θα περιπατήσει στo σκοτάδι, αλλά θα έχει το φως της ζωής».
Το κεντρικό σταυροθόλιο
Ο Νάρθηκας του Καθολικού του Οσίου Λουκά στεγάζεται με τρία υπερυψωμένα τετράγωνα σταυροθόλια – σταυροθόλια ονομάζονται οι θολωτές οροφές που σχηματίζονται εκεί όπου διασταυρώνονται δύο καμάρες.
Ποιο είναι το νόημα της εικονογράφησης του κεντρικού σταυροθόλιου;
Το κεντρικό σταυροθόλιο, με τα πέντε μετάλλια που σχηματίζουν Σταυρό, συνδέεται νοηματικά με την εικόνα πάνω από την κεντρική πύλη: αποτελεί μέρος μιας μεγάλης δέησης προς τον Χριστό Παντοκράτορα. Ανατολικά, η Παναγία αναπέμπει δέηση προς τον υιό της. Δυτικά ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος ευλογεί, ενώ βόρεια και νότια οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ, στρεφόμενοι, δέονται προς τον Χριστό και τη Θεοτόκο. Το μικρότερο μετάλλιο, στο κέντρο του σταυροθόλιου, καταλαμβάνει ένας ακτινοβόλος, κοσμημένος με πολύτιμους λίθους σταυρός.
Ο όσιος Νίκων ο Μετανοείτε
Θεωρείται ένας από τους αναμορφωτές του μοναχισμού, κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (9ος – 10ος αιώνας), μαζί με τον όσιο Λουκά, τον όσιο Αθανάσιο Αθωνίτη και τον όσιο Χριστόδουλο της Πάτμου. Ο Νίκων ο Μετανοείτε γεννήθηκε στον Πόντο, γύρω στο 925, από θεοσεβούμενους και ευκατάστατους γονείς. Σε ηλικία 20 ετών εγκατέλειψε την οικογενειακή εστία και έγινε μοναχός στην Ιερά Μονή Χρυσής Πέτρας. Στη συνέχεια περιόδευσε κηρύττοντας σε διάφορες περιοχές, με σημαντικότερο σταθμό την επταετή παραμονή του στην Κρήτη, αμέσως μετά την απελευθέρωσή της από τους Άραβες (961). Στο κήρυγμά του επαναλάμβανε διαρκώς τη φράση του Ιωάννη του Βαπτιστή «Μετανοεῖτε, ἤγγικεν γάρ ἡ Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν» (Ματθαίου γ’, 2). Γι’ αυτό και του δόθηκε το προσωνύμιο «Μετανοείτε».
Η εικόνα του στο Καθολικό
Η μορφή του οσίου Νίκωνος απεικονίστηκε σε ιδιαίτερα επίσημο σημείο του Καθολικού του Οσίου Λουκά. Πρόκειται για πραγματική προσωπογραφία, βασισμένη στην εικόνα που φιλοτέχνησε κάποιος ζωγράφος αμέσως μετά την κοίμησή του, στις 26 Νοεμβρίου του 998. Ο όσιος παριστάνεται με μοναχική περιβολή, με τα χέρια σε δέηση. Το μέγεθος και η στάση του είναι ίδια με την ψηφιδωτή εικόνα του οσίου Λουκά. Η ένταξη ενός σύγχρονου, εκείνη την εποχή, οσίου στο εικονογραφικό πρόγραμμα του Καθολικού, σχετίζεται τόσο με τη μεγάλη του φήμη στον Ελλαδικό χώρο όσο και με τη δράση του στην απελευθερωμένη Κρήτη. Η Κρήτη συνδέεται με τον όσιο Λουκά, ο οποίος προφήτεψε την ανάκτησή της από τους Βυζαντινούς. Η παρουσία του εδώ έχει επίσης να κάνει με το γεγονός ότι στο Καθολικό, οικοδόμημα προς τιμήν ενός νέου τοπικού οσίου, προβάλλονται παράλληλα και άλλοι νεοφανείς τοπικοί άγιοι.
Η Σταύρωση
Αριστερά της κύριας πύλης, πάνω από τη μικρή πλάγια είσοδο στον κυρίως ναό, παρουσιάζεται η σκηνή της Σταύρωσης. Η σύνθεση είναι ιδιαίτερα λιτή. Μέσα στο χρυσό φόντο δεσπόζει ο Εσταυρωμένος, ενώ δεξιά και αριστερά από τον Σταυρό στέκουν, σε αισθητά μικρότερη κλίμακα, η Παναγία και ο άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος. Ο τόπος της Σταύρωσης, ο Γολγοθάς, δηλώνεται με έναν σχηματοποιημένο μικρό βραχώδη όγκο, στη βάση του Σταυρού. Στο κέντρο του διακρίνεται το κρανίο του Αδάμ.
Πώς απεικονίζονται οι μορφές;
Ο Χριστός παριστάνεται ήρεμος, με κλειστά μάτια. Η Θεοτόκος, πλάι του, με βουβό πόνο στρέφεται προς το μέρος του, προτάσσοντας το δεξί χέρι της σε δέηση. Απέναντί της, ο αγαπημένος του μαθητής θρηνεί βαστώντας το κεφάλι του. Στον θρήνο συμμετέχουν ο ήλιος και η σελήνη, οι προσωποποιήσεις των οποίων εικονίζονται στο επάνω μέρος της παράστασης. Στην επιγραφή του σταυρού διαβάζουμε το όνομα ΙC XC (Ιησούς Χριστός). Αντίθετα, τα ονόματα των άλλων δύο προσώπων δεν αναγράφονται. Στη θέση τους, βλέπουμε τη φράση « ιδού ο Υιός Σου » και « ιδού η μήτηρ Σου ». Με αυτά τα λόγια απευθύνθηκε ο Χριστός στη Θεοτόκο και τον Ιωάννη, παροτρύνοντάς τους να αγαπούν και να φροντίζουν ο ένας τον άλλον σαν να ήταν μητέρα και γιος.
Βλέπουμε τη φράση του Κυρίου προς τη Μητέρα του και τον αγαπημένο του μαθητή:
ΙΔΟΥ Ο Υ(Ο)C CΟΥ/ IΔΟΥ Η ΜΗ(ΤΗ)Ρ COY.
Η σύνθεση φέρει την μεγαλογράμματη επιγραφή: Η CΤΑΥ/ ΡΩCΙC.
Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο
Κεφ. 19, 26-27
Ἰησοῦς οὖν ἰδὼν τὴν μητέρα καὶ τόν μαθητὴν παρεστῶτα ὅν ἡγάπα, λέγει τῇ μητρί· γύναι, ἴδε ὁ υἱὸς σου. Εἴτα λέγει τῷ μαθητῇ· ἴδε ἡ μήτηρ σου.
Η Ανάσταση
Δεξιά της κύριας πύλης, πάνω από τη μικρή πλάγια είσοδο στον κυρίως ναό, παρουσιάζεται η Ανάσταση. Η σκηνή αποδίδεται στον τύπο της εις Άδην καθόδου, ως νίκη δηλαδή επί του θανάτου. Γι’ αυτό, δεν έχει τον τίτλο η Ανάσταση του Χριστού, αλλά η ΑΝΑCΤΑCΙC, αφού ουσιαστικά εικονίζει την ανάσταση της ανθρωπότητας.
Τι ακριβώς εικονίζει η παράσταση;
Στο μέσον της παράστασης ο Χριστός ανεβαίνει θριαμβευτής από το σκοτάδι του θανάτου του κάτω κόσμου, μέσα από ένα βραχώδες άνοιγμα. Έχοντας σπάσει τις κλειδαριές, τις αμπάρες και τις πύλες του Άδη, τραβά με δύναμη στη ζωή ολόκληρη την ανθρωπότητα, που αντιπροσωπεύεται από τον πρωτόπλαστο Αδάμ και τη δεόμενη Εύα. Πλάι, μέσα από ανοιγμένες σαρκοφάγους εγείρονται οι δίκαιοι βασιλείς της Παλαιάς Διαθήκης, ο Δαβίδ και ο Σολομών. Ο Χριστός κρατά ως λάβαρο τον τίμιο Σταυρό, σύμβολο του θανάτου και της νίκης της ζωής.
Γιατί απεικονίζεται εδώ η σκηνή;
Η παράσταση συνδέεται με την τελετή της Ανάστασης, που ψαλλόταν εδώ, στον χώρο του Νάρθηκα. Στη διάρκειά της ακουγόταν για πρώτη φορά το « Χριστός Ανέστη ». Συνδέεται επίσης με το γεγονός ότι στον Νάρθηκα τελούνταν νεκρώσιμες ακολουθίες και ευλογούνταν τα κόλλυβα.
Η Πεντηκοστή
Στον αβαθή θόλο που σκεπάζει το Ιερό Βήμα, πάνω από την Αγία Τράπεζα, βλέπουμε τη σκηνή της Πεντηκοστής. Πεντηκοστή ονομάζεται το γεγονός που έλαβε χώρα κατά την πεντηκοστή ημέρα μετά την Ανάσταση του Χριστού: την επιφοίτηση που έλαβαν οι Απόστολοι από το Άγιο Πνεύμα.
Τι ακριβώς εικονίζει η παράσταση;
Στην παράσταση, οι Δώδεκα Απόστολοι, ντυμένοι στα λευκά, κάθονται σε μικρούς θρόνους με υποπόδιο, σε κυκλική διάταξη, ανά δυάδες. Στο κέντρο της σύνθεσης, η συμβολική απόδοση της Αγίας Τριάδας αποτελεί μια ενσωματωμένη δεύτερη παράσταση, η οποία ονομάζεται: «Η Ετοιμασία του Θρόνου». Ο κενός θρόνος, μέσα στον κυανό κύκλο, συμβολίζει τον Θεό – Πατέρα, το Ευαγγέλιο και ο χιτώνας συμβολίζουν τον Υιό και το λευκό περιστέρι το Άγιο Πνεύμα. Από την κυκλική σύνθεση ξεκινούν ακτινωτά πύρινες γλώσσες, που καταλήγουν στα κεφάλια των Αποστόλων, κατά την περιγραφή της Καινής Διαθήκης. Χαμηλότερα, την παράσταση συμπληρώνουν φιγούρες ανθρώπων που, κατά την επιγραφή, εκπροσωπούν τις διαφορετικές φυλές και γλώσσες, αναφορά στην καθολικότητα αλλά και στην ενότητα της Εκκλησίας.
Είναι συνηθισμένο να εικονίζεται η Πεντηκοστή στο Ιερό Βήμα;
Το πρώτο γνωστό μνημείο όπου η Πεντηκοστή τοποθετήθηκε στο Ιερό Βήμα είναι το Καθολικό του Οσίου Λουκά. Το θέμα προοριζόταν αρχικά για την εικονογράφηση τρούλου, όπως για παράδειγμα στους Αγίους Αποστόλους στην Κωνσταντινούπολη και στον Άγιο Μάρκο στη Βενετία, γι’ αυτό και το χαρακτηρίζει η κυκλική διάταξη.
Ψηφιακή Αποκατάσταση Τοιχογραφίας
Γιαννούλης Λυμπερόπουλος.
2023.
The Pentecost
In the shallow dome covering the Sanctuary above the Altar Table, there is a Pentecost scene. The Pentecost took place on the fiftieth day after the Resurrection of Christ, when the Holy Spirit descended upon the Apostles.
What exactly does the scene depict?
The scene depicts the Twelve Apostles in a circular arrangement sitting in pairs on small thrones with footstools. At the centre of the composition, the symbolic rendering of the Holy Trinity forms an embedded second representation, called: “Preparation of the Throne”. The empty throne within the blue circle symbolises God the Father, the Gospel and the tunic symbolise the Son, and the white dove the Holy Spirit. Rays of tongues of fire start at the cyclical composition and reach the heads of the Apostles, as described in the New Testament. Further down, the scene is complemented by figures of people who, according to the inscription, represent the different races and tongues, a reference to the global outreach and unity of the Church.
Is it customary to depict a Pentecost in the Sanctuary?
The Catholicon of Hosios Loukas is the first known monument featuring a Pentecost scene in the Sanctuary. This scene was originally used only in dome iconography, as is the case of the church of the Apostles in Constantinople or San Marco in Venice.
Digital Restoration of Mural Painting
Giannoulis Lymberopoulos.
2023.
Ο όσιος Λουκάς
Η θαυμάσια ψηφιδωτή εικόνα του οσίου Λουκά, ιδρυτή της μονής, είναι η παλαιότερη σωζόμενη απεικόνισή του. Ο όσιος εικονίζεται σε μέση ηλικία, ντυμένος ως μοναχός, με τα χέρια υψωμένα, σε στάση δέησης. Χαρακτηριστική είναι η οξύσχημη απόληξη τόσο στο μοχανικό κουκούλιον που καλύπτει το κεφάλι του, όσο και στη μικρού μήκους σκούρα γενειάδα του. Με την ίδια μορφή αποδίδεται σε όλες τις παραστάσεις της μονής.
Ο Βίος του οσίου Λουκά
Τις πλούσιες πληροφορίες που έχουμε σήμερα για τον όσιο Λουκά τις οφείλουμε στον ανώνυμο Βιογράφο του, μάλλον μοναχό. Έτσι γνωρίζουμε πως ο Λουκάς γεννήθηκε γύρω στο 896 στο χωριό Καστρί, τους σημερινούς Δελφούς της Φωκίδας. Από πολύ μικρός έδειξε κλίση προς τον μοναχισμό. Σε ηλικία 14 ετών, ακολουθώντας δύο μοναχούς από τη Ρώμη, έφτασε στην Αθήνα, όπου εκάρη μοναχός. Η αναπάντεχη εξαφάνισή του υπήρξε μεγάλο πλήγμα για τη χήρα μητέρα του, την Ευφροσύνη, η οποία παρακάλεσε τον Θεό να επιστρέψει ο γιος της. Πράγματι, ο Λουκάς γύρισε στη γενέτειρά του και στη μητέρα του. Σύντομα όμως, με την ευχή της αυτή τη φορά, έφυγε οριστικά για να ασκητέψει νότια της Δεσφίνας, στο όρος Ιωαννίτζη.
Πώς βρέθηκε στο Στείρι;
Επτά χρόνια αργότερα αναγκάστηκε, λόγω βουλγαρικών επιδρομών, τις οποίες είχε προβλέψει, να μετακινηθεί στην Κόρινθο, όπου για δέκα χρόνια διακόνησε έναν Στυλίτη (ασκητή που ζει μόνιμα στην κορυφή στύλου). Στη συνέχεια επέστρεψε για λίγο στο Ιωαννίτζη, έπειτα ασκήτεψε για τρία χρόνια στη νήσο Άμπελο του Κορινθιακού Κόλπου. Όλα τα χρόνια της ασκητικής του ζωής η φήμη για τις αγαθοεργίες, τις προφητείες και τις θεραπευτικές του ικανότητες, και η εκτίμηση προς το πρόσωπό του, μεγάλωναν διαρκώς. Ο όσιος, μετά από παράκληση των ανθρώπων που είχε ευεργετήσει, έφυγε τελικά από το νησάκι και εγκαταστάθηκε στο Στείρι. Εδώ άρχισε να δημιουργεί μια πρώτη μοναστική κοινότητα, η οποία εξελίχθηκε σε ένα από τα σπουδαιότερα προσκυνήματα του ελλαδικού χώρου.
Η Βάπτιση του Χριστού
Στις τρεις γωνιαίες κόγχες, τα ημιχώνια, που στηρίζουν τον τρούλο εικονίζονται σκηνές από τη ζωή του Χριστού: η Γέννηση, η Βάπτιση και η Υπαπαντή. Στην τέταρτη κόγχη, όπου, δυστυχώς, η παράσταση δεν σώθηκε, εικονιζόταν ο Ευαγγελισμός.
Τι ακριβώς εικονίζει η παράσταση;
Στη Βάπτιση στο κέντρο κυριαρχεί η φιγούρα του γυμνού Χριστού καλυμμένου μέχρι στήθους από τα νερά του Ιορδάνη. Η απουσία βραχώδους τοπίου δηλώνεται με απλό γραμμικό σχηματισμό όπου χρειάζεται. Γύρω από τον Χριστό δεξιά η μεγάλη φιγούρα του Προδόμου κινείται και ακουμπά την κορυφήν του Δεσπότου, ενώ αριστερά πλησιάζουν δύο Άγγελοι με καλυμμένα τα χέρια τους με λέντια. Στο επάνω μέρος της σύνθεσης έχουμε συμβολική απεικόνιση των άλλων δύο προσώπων της Αγίας Τριάδας. Το Άγιο Πνεύμα ως περιστερά, σύμφωνα με το αγιογραφικό κείμενο, και ο Θεός – Πατέρας συμβολίζεται από την ημικυκλική δόξα με κάθοδο δεξιού χεριού που ευλογεί. Η κάθετη λευκή ακτίνα που διέπει και τα τρία πρόσωπα δείχνει την Θεοφάνεια της Αγίας Τριάδος. Επιγράφεται ως: ̔ Η ΒΑ’ΠΤΗ: CIC.
Η Θεοτόκος Πλατυτέρα
Στην κόγχη της αψίδας του ιερού έχει φιλοτεχνηθεί η εικόνα της Παναγίας Πλατυτέρας – η Παναγία ονομάστηκε «Πλατυτέρα των Ουρανών» γιατί χώρεσε μέσα της τον Θεό, τον Κτίστη και Κύριο του Ουρανού και της γης. Η θαυμάσια παράσταση έχει ως πρότυπο την Πλατυτέρα του Ιερού Βήματος της Αγίας Σοφίας, στην Κωνσταντινούπολη.
Τι ακριβώς εικονίζει η παράσταση;
Η μορφή της Παναγίας προβάλλει έντονα στο λαμπρό χρυσό φόντο. Καθισμένη σε θρόνο στολισμένο με πολύτιμες πέτρες, με υποπόδιο, κρατά στα γόνατά της τον μικρό Χριστό. Φορά μαφόριο σε σκούρο μπλε χρώμα, όπως σε όλες τις απεικονίσεις της στον ναό, και φέρει τρεις χρυσούς σταυρούς στους ώμους και στο μέτωπο, που συμβολίζουν την Αγία Τριάδα ή την αιώνια παρθενία της. Τα υποδήματά της είναι πορφυρά, χρώμα που συμβολίζει τη βασιλεία, είτε στη γη είτε στον ουρανό. Το θείο βρέφος φορά χρυσό μανδύα και χιτώνα, όπως οι βασιλόπαιδες, και κρατά στα χέρια του ένα κλειστό ειλητάριο – χειρόγραφο τυλιγμένο γύρω από ένα κυλινδρικό ξύλο. Τη μορφή συνοδεύει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ, δηλαδή Μήτηρ Θεού.
Στο ψηφιδωτό περιμετρικά της κόγχης αναγράφεται:
Ψαλμός 92ος
«τῷ οἴκῳ σου πρέπει ἁγίασμα, Κύριε, εἰς μακρότητα ἡμερῶν». (Ψαλμός 93 – Δαυίδ).
Ερμηνεία: Εἰς τὸν ἱερὸν ναόν σου Κύριε,ἁρμόζει ἡ ἁγιότης καὶ ἡ καθαρότης πάντοτε, ὅπως καὶ ἡ ἁγιότης ὅλων ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι εἰσέρχονται εἰς αὐτόν.
Ὁ οἶκος τοῦ Κυρίου εἶναι ἡ Ἐκκλησία τῶν πιστῶν. Ὁ οἶκος πρέπει νὰ εἶναι ἅγιος καὶ καθαρὸς ἀπὸ κάθε μόλυνση καὶ αὐτὸ πρέπει νὰ ἰσχύει αἰώνια. Σύμφωνα μὲ τὸν Ἀπόστολο, κάθε πιστὸς εἶναι ἁγίασμα αἰώνιο.
Our Lady of the Sign
The niche of the sanctuary’s arch features a crafted icon of our Lady of the Sign. The Virgin Mary was called so because she carried the Lord, Creator of Heaven and Earth. This wonderful depiction is inspired by the icon of Our Lady of the Sign at the Sanctuary of Hagia Sophia in Constantinople.
What exactly does the icon depict?
The figure of the Virgin Mary stands out against a brilliant golden background. Seated on a throne adorned with precious stones her feet on a footstool, she is presented holding the infant Jesus on her knees. She is wearing a dark blue mantle, in line with all her depictions in the church, and bears three golden crosses on her shoulders and forehead, which stand for the Holy Trinity or her eternal virginity. Her shoes are Royal purple, a colour fit for royalty, both on earth or in heaven. The Infant Jesus is wearing a golden mantle and a tunic, in the way of the royal children and holds a scroll rolled on cylinder – shaped wood. The inscription accompanying the figure reads MΡ ΘΥ meaning Mother of God in Greek.
On the mosaic around the niche is inscribed:
Ψαλμός 92ος
«τῷ οἴκῳ σου πρέπει ἁγίασμα, Κύριε, εἰς μακρότητα ἡμερῶν». (Ψαλμός 93 – Δαυίδ).
Ερμηνεία:Εἰς τὸν ἱερὸν ναόν σου Κύριε,ἁρμόζει ἡ ἁγιότης καὶ ἡ καθαρότης πάντοτε, ὅπως καὶἡ ἁγιότης ὅλων ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι εἰσέρχονται εἰς αὐτόν.
Ὁ οἶκος τοῦ Κυρίου εἶναι ἡ Ἐκκλησία τῶν πιστῶν. Ὁ οἶκος πρέπει νὰ εἶναι ἅγιος καὶ καθαρὸς ἀπὸ κάθε μόλυνση καὶ αὐτὸ πρέπει νὰ ἰσχύει αἰώνια. Σύμφωνα μὲ τὸν Ἀπόστολο, κάθε πιστὸς εἶναι ἁγίασμα αἰώνιο.
Προσοχή στη λεπτομέρεια
Στα ψηφιδωτά του Καθολικού, θαυμαστά έργα του 11ου αιώνα, περιλαμβάνονται πάνω από 140 αγιογραφικά πορτρέτα και 9 σκηνές που αφηγούνται σημαντικές στιγμές της ζωής του Χριστού. Στις εικονιζόμενες μορφές βλέπουμε πολλούς στρατιωτικούς αγίους, γιατί εκείνη την εποχή η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έκανε μεγάλους αγώνες εναντίον των εξωτερικών εχθρών της.
Οι χρυσές ψηφίδες
Εκθαμβωτική είναι η εικόνα των χρυσών ψηφίδων. Ο χρυσός κάμπος με τις άπειρες αντανακλάσεις του φωτός, χαρίζει ενότητα στο σύνολο, ελαφραίνει τις επιφάνειες, ενώ ταυτόχρονα θερμαίνει, ενεργώντας αντιστικτικά προς την ψυχρή αίσθηση του μαρμάρου στο δάπεδο και τους τοίχους.
Οι διακοσμητικές ταινίες
Πανέμορφες είναι επίσης οι διακοσμητικές ταινίες, οι οποίες φανερώνουν την προσοχή που δόθηκε στη λεπτομέρεια. Συνθέσεις με σταυρούς, σχηματοποιημένα άνθη και γεωμετρικά σχήματα κοσμούν με μαεστρία επιφάνειες των τοίχων τόσο στον κυρίως ναό όσο και στον Νάρθηκα, ή πλαισιώνουν τις παραστάσεις και τις μεμονωμένες μορφές των αγίων.
Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος
Στις τέσσερις μικρές κόγχες του κυρίως ναού, που σχηματίζονται κάτω από τα υπερώα, έχουν εικονογραφηθεί σε μπούστο μεγάλοι ιεράρχες της χριστιανικής Εκκλησίας, ανάμεσά τους ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Ο λαοφιλής άγιος, προστάτης της παιδείας μαζί με τον Γρηγόριο τον Θεολόγο και τον Βασίλειο τον Μέγα, παριστάνεται με τη λειτουργική του ενδυμασία: σκούρο φαιλόνιο και ανοιχτόχρωμο ωμοφόριο. Κρατά κλειστό ευαγγέλιο και ευλογεί με σταυρό.
Ο Ενταφιασμός και η Ανάσταση (Το Κενό Μνήμα παρά του Αγγέλου)
Μετά την Αποκαθήλωση στον πλαϊνό τοίχο, η εικονογραφική αφήγηση συνεχίζεται εδώ με τον Ενταφιασμό και την Ανάσταση, που αποτελούν ενιαία παράσταση.
Τι ακριβώς εικονίζει η σκηνή του Ενταφιασμού;
Αριστερά, ο Ιωσήφ ο από Αριμαθαίας και ο Νικόδημος ο Βουλευτής εναποθέτουν, μέσα σε χτιστό μαρμάρινο τάφο, τον νεκρό Ιησού, ενώ η Θεοτόκος παρακολουθεί θρηνώντας βουβά. Ο Χριστός είναι σπαργανωμένος με νεκρικά σάβανα και σουδάριο (μαντήλι με το οποίο τύλιγαν το κεφάλι του νεκρού). Το σώμα του Νικόδημου διαχωρίζει τις δύο παραστάσεις.
Τι ακριβώς εικονίζει η σκηνή της Ανάστασης;
Δεξιά από τη σκηνή του Ενταφιασμού, εικονίζεται η Ανάσταση στον τύπο του Κενού Μνημείου. Δύο μυροφόρες, η Μαρία η Μαγδαληνή και η Παναγία, στέκουν, η μία δίπλα στην άλλη, τρομαγμένες από τον σεισμό και το θέαμα του ολόφωτου αγγέλου, ο οποίος κάθεται επάνω στον λίθο που σφράγιζε τον τάφο. Ο άγγελος τους ανακοινώνει την Ανάσταση, δείχνοντάς τους με το δεξί του χέρι τον κενό τάφο, όπου έχουν απο μείνει άθικτα τα νεκρικά σάβανα με το σουδάριο. Η επιγραφή των συνθέσεων δεν σώζεται.
Ψηφιακή Αποκατάσταση Τοιχογραφίας
Γιαννούλης Λυμπερόπουλος.
2023.
Ο Χριστός συναντάει τον Πρόδρομο
Στο νοτιοδυτικό παρεκκλήσι, τον ανατολικό και βόρειο τοίχο καταλαμβάνει η συνάντηση του Χριστού με τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, πριν από τη Βάπτιση. Η απεικόνιση της συγκεκριμένης σκηνής δείχνει ότι ο χώρος είχε πιθανόν τη λειτουργία Βαπτιστηρίου.
Τι ακριβώς εικονίζει η παράσταση;
Η σύνθεση είναι ιδιαίτερα λιτή, διαδραματίζεται σε ένα σκούρο γαλάζιο κάμπο και πράσινο έδαφος. Ο Χρίστος κινείται και ευλογεί τον ακίνητο Πρόδρομο, βαστώντας κλειστό ειλητάριο, ενώ τα ιμάτιά του ανεμίζουν. Ο Βαπτιστής κλίνει το κεφάλι του και δέεται προς τον Κύριο, ενώ με το δεξί κρατά σταυρό. Φορά μακρύ χιτώνα και μηλωτή (προβιά).
Ανάμεσα στις φιγούρες παραβάλλεται σε μεγαλογράμματη επιγραφή ο αγιογραφικός διάλογος που είχαν. Από την πλευρά του Βαπτιστή σημειώνεται: «Εγώ έχω ανάγκη να βαπτισθώ από σένα τον αναμάρτητο, και συ έρχεσαι σε μένα για να δεχθείς το βάπτισμα;» (Ματθαίου γ ́ 16). Από την πλευρά του Κυρίου γράφεται η απάντηση: « Άφησε κάθε αντίρρηση, γιατί με το βάπτισμά μου πρέπει να εκπληρωθεί το θέλημα του Θεού».) (Ματθαίου γ ́ 16).
Από την πλευρά του Βαπτιστή σημειώνεται:
ΕΓΩ ΧΡΕΙΑΝ ΕΧΩ// ΥΠΟ CΟΥ ΒΠΑΤΙC//ΘΗΝΑΙ// ΚΑΙ CΥ ΕΡΧΕΙ ΠΡΟC// ΜΕ (Ματθαίου γ΄ 16).
Από την πλευρά του Κυρίου γράφεται η απάντηση:
ΑΦΕC ΑΡΤΙ ΟΥΤΩ ΓΑΡ// ΠΡΕΠΟΝ ΕCΤHΝ// ΠΛΗΡΩCΑΙ ΠΑCΑΝ ΔΙΚE//ΟCΥΝΗΝ («Άφησε κάθε αντίρρηση, γιατί με το βάπτισμά μου πρέπει να εκπληρωθεί το θέλημα του Θεού».) (Ματθαίου γ΄ 16).
Ο Ιησούς του Ναυή
Πρόκειται για τμήμα παράστασης με θέμα από την Παλαιά Διαθήκη: τον Ιησού του Ναυή με τον άγγελο.
Ο Ιησούς του Ναυή, επιφανής ηγέτης των Εβραίων, διάδοχος του Μωυσή, οργάνωσε με τρόπο θαυμαστό τον εβραϊκό στρατό και έδωσε νικηφόρες μάχες εναντίον άλλων φύλων που κατοικούσαν στην περιοχή. Εδώ παριστάνεται όρθιος, να συνομιλεί, πριν από την περίφημη πτώση των τειχών και την άλωση της Ιεριχούς, με τον αρχάγγελο Μιχαήλ, από τον οποίο σώζεται μόνο η κορυφή της αριστερής φτερούγας.
Η επιλογή του θέματος, που συμβολίζει τον θρίαμβο σε εκστρατείες, σχετίζεται πιθανόν με την ανακατάληψη της Κρήτης από τους Βυζαντινούς, το 961, την οποία είχε προφητέψει ο όσιος Λουκάς.
Ποια είναι η σημασία της τοιχογραφίας;
Η τοιχογραφία αυτή είναι εξαιρετικά σημαντική, καθώς είναι η μόνη που σώθηκε από την αρχική διακόσμηση του ναού της Παναγίας. Βρίσκεται στον ανατολικό τοίχο του νότιου διαμερίσματος του Εξωνάρθηκα, που έχει ενσωματωθεί στη βόρεια κεραία του Καθολικού. Αποκαλύφθηκε, κατά τις εκτεταμένες αναστηλωτικές εργασίες που διενεργήθηκαν τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, κάτω από την ορθομαρμάρωση του Καθολικού. Χάρη στην παράσταση αυτή αναθεωρήθηκε η διαδοχή των οικοδομικών φάσεων των δύο ναών, καθώς μέχρι τότε επικρατούσε η άποψη ότι το Καθολικό ήταν παλαιότερο. Ο Ιησούς του Ναυή είναι η παλαιότερη βυζαντινή ζωγραφική παράσταση που έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα στη Βοιωτία.
Μία εκτενής μεγαλογράμματη επιγραφή συνοδεύει τη σκηνή η οποία αναφέρει:
[ΗΜΕ]ΤΕΡΟΣ ΕΙ Η ΤΩΝ ΥΠΕΝΑΝΤΙΩΝ ΚΑΙ [ΕΓΩ] ΕΙΜΙ ΜΙΧΑΗΛ Ο ΑΡΧΙ/[ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ] ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΕ[ΩΣ] Κ[ΥΡΙΟ]Υ ΚΑΙ ΗΛΘΟΝ ΤΟΥ/ [ΕΝΙ]ΣΧΥΣΑΙ ΣΕ (Ιησούς Ναυή, 5, 13-14).
Σταυρός και χέρι που ευλογεί
Στον χαμηλό θόλο (φουρνικό), ακριβώς πάνω από τη σκηνή της συνάντησης του Χριστού με τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, παριστάνεται σταυρός, στολισμένος με πέτρες, επάνω σε έναστρο ουρανό. Στην ανατολική κεραία του σταυρού εικονίζεται το χέρι του Θεού που ευλογεί, θέμα γνωστό και από την εικονογραφία της Βάπτισης.
Ποιο είναι το νόημα της παράστασης;
Η παράσταση συμπληρώνει και καθιστά πιο σαφές το νόημα της εικονογράφησης του παρεκκλησίου, καθώς κατάγεται από εικονογράφηση τρούλων σε παλαιοχριστιανικά βαπτιστήρια.
Η αξία του χρωστήρα
Την εξαίρετη ψηφιδωτή διακόσμηση του κεντρικού χώρου και του Νάρθηκα του Καθολικού συμπληρώνουν τοιχογραφίες στα πλευρικά παρεκκλήσια, στον γυναικωνίτη και στην Κρύπτη. Η πρακτική αυτή συνηθιζόταν και σε άλλα σπουδαία βυζαντινά μνημεία από τον 11ο αιώνα, για λόγους οικονομίας. Η ψηφιδωτή διακόσμηση ήταν ακριβή και οι χρηματοδοτήσεις των χορηγών δεν επέτρεπαν πάντα την ολοκλήρωσή της. Έτσι, τοιχογραφίες, τα υλικά των οποίων είχαν μικρότερο κόστος, συμπλήρωναν το πρόγραμμα της διακόσμησης στις δευτερεύουσες επιφάνειες.
Πότε χρονολογούνται οι τοιχογραφίες;
Οι τοιχογραφίες του Καθολικού του Οσίου Λουκά τοποθετούνται χρονικά στο τρίτο τέταρτο του 11ου αιώνα και κατά τους μελετητές αποτελούν, μαζί με τα ψηφιδωτά, ενιαίο εικονογραφικό πρόγραμμα.
Ποια είναι η σχέση τους με την Κωνσταντινούπολη;
Τόσο οι τοιχογραφίες όσο και τα ψηφιδωτά διακρίνονται για την υψηλή τους ποιότητα, γεγονός που οδηγεί στην υπόθεση ότι οι καλλιτέχνες που τα δημιούργησαν μαθήτευσαν σε εργαστήρια της Κωνσταντινούπολης. Άλλωστε, παρουσιάζουν εικονογραφικές ομοιότητες όχι μόνο με μνημεία αλλά και με χειρόγραφα κωνσταντινοπολίτικης τέχνης.